14 Σεπτεμβρίου 1943... Μια μέρα που δεν θα σβήσει ποτέ από την ψυχή όσων έζησαν τα γεγονότα, που χάραξαν και την πορεία των επόμενων γενεών...
Η παραπάνω φωτογραφία αποτυπώνει την τραγικότητα, τη θλίψη και το μαρασμό αυτού του χωριού, που η επόμενη μέρα του ήταν χωρίς αύριο…
Γνωστοποιήσεις προς τους κατοίκους των νομών Ηρακλείου-Λασιθίου ~ φανερώνουν τον πανικό των Γερμανών
Σκόρπιες οι γειτονιές των Αμιρών. Οι γερμανοί τρέχουν παντού: στο Μουρί, στα Χαράκια, στο Τζερμιάδω, στα Παπαδιανά, στο Παντουβάδω και στο Πλάι. Από παντού μαζέυουν με σπρωξιές, κλοτσιές και χτυπήματα κάθε άνδρα που βρίσκουν, κάθε ηλικίας. Και όποιος δεν περπατεί τον εκτελούν επί τόπυ. Τον Μανώλη Γρυσμπολάκη, παράλυτο εκ γενετής, σέρνουν στο δρόμο κι εκεί τον πυροβολούν και μένει νεκρός. Τον γέρο Παπουτσή (Δημήτρη Μαθιουδάκη), υπερήλικο και άρρωστο, τον εκτελούν πάνω στο κρεβάτι που βρίσκεται ακίνητος. Δεκάδες σπρωχνουν στους δρόμους, ξεπερνούν τους 100 οι συλληφθέντες. Νέοι, μεσήλικοι μα και πολύ προχωρημένης ηλικίας. Πατέρες και γιοι, αδέλφια, ξαδέρφια, θείοι και ανιψιοί, δεκάδες οι στενοί συγγενείς. Τους συγκεντρώνουν προς το κάτω οικισμό του χωριού, τα Μελιανά. Παίρνουν όσους βρίσκουν και εκεί. Τους χωρίζουν σε ομάδες από είκοσι έως τριάντα την καθεμιά.
Προβληματισμός μεγάλος σε όλους. Τι θα γίνει; Πολλοί πιστεύουν πως πάνε για εκτέλεση. Υπάρχουν όμως κι πολλοί αισιόδοξοι. Δε θέλουν να πιστέψουν ότι οι «πολιτισμένοι» Γερμανοί, όπως τους διαφήμιζαν οι εφημερίδες τους, την προ του πολέμου εποχή, θα εκτελούσαν αθώους. Έτσι χωρίς καμιά διαδικασία, χωρίς στοιχεία για το αν τους βαραίνει κανένα αδίκημα. Σε λίγο ακούγονται οι πρώτοι πυροβολισμοί και από τους άντρες της πρώτης ομάδας που είχαν οδηγηθεί σε μια μεγάλη πεζούλα, στη θέση Αμπέλια, λίγο πιο κάτω από τον οικισμό, έπεφταν οι πρώτοι νεκροί κάτω από το δέτη της πεζούλας. «Εικονική εκτέλεση κάνουν» λένε οι αισιόδοξοι, και όμως το ίδιο γίνεται σε λίγο στη δεύτερη ομάδα… Οδηγούνται και αυτοί στ’ Αμπέλια και τους στέλνουν στη σειρά. Μπροστά τους το εκτελεστικό απόσπασμα με στημένα τα πολυβόλα και πίσω τους σωρός οι νεκροί της πρώτης ομάδας. Η αυταπάτη των αισιόδοξων τελείωσε… Δύο γεροδεμένα παλικάρια απ’ αυτούς, ο Μανώλης Μπαριτάκης και ο Μιχάλης Μαθιουδάκης, ξέσπασαν. «Άτιμοι!» φωνάζουν και ορμούν προς τους εκτελεστές, μα δεν πρόλαβαν να απομακρυνθούν από τις θέσεις τους. Στο πρώτο βήμα τους τα πολυβόλα τους θέρισαν μαζί με όλους τους άλλους της ομάδας τους. Ακολούθησαν οι άλλες ομάδες….
Απόλυση των ομήρων της Βιάννου (Εφημερίδα Ηρακλείου 27/9/1943)
Σε λίγο σωρός τα κορμιά των σκοτωμένων κάτω και πάνω από την μεγάλη πεζούλα. Μερικοί σφαδάζουν ακόμα, γιατί δεν ξεψύχησαν αμέσως. Οι εκτελεστές ψύχραιμα τους πλησιάζουν και με πιστόλια τους πυροβολούν, τους δίνουν τη χαριστική βολή και φεύγουν. Ο Γιώργης Τσαγκαράκης που πρόλαβε κι έφυγε, κρυμμένος απέναντι σ’ ένα κλαδί, παρακολουθούσε κι έλεγε αργότερα: «Στην αρχή ομάδες ομάδες, οι συγγενείς, οι φίλοι, κατηφόριζαν και οδηγούνταν στο τόπο της σφαγής. Ύστερα έβλεπα τα πολυβόλα να κλαδεύουν τους ανθρώπους και ομάδες ομάδες να σωριάζονται μαζί στο χώμα σαν θερισμένα στάχυα. Στη τελευταία ομάδα οι χωριανοί μου στημένοι στη γραμμή κι απέναντι τους δύο πολυβόλα. Περίμεναν τις τελευταίες τους στιγμές να πλησιάζουν. Δόθηκε η εντολή να πυροβολήσουν. Το ένα θερίζει τα κορμιά. Το άλλο σκοπεύει στον αέρα. Ο χειριστείς ασφαλώς δεν ήθελε να σκοτώσει αθώους. Ο επικεφαλής αξιωματικός τον βλέπει. Τον σκοπεύει με το πιστόλι και ο Γερμανός στρατιώτης πέφτει νεκρός. Τον πήραν αργότερα μαζί τους.»
Ανακοινωθέν του Μπρούνο Μπρόγιερ αμέσως μετά την μάχη της Σύμης, όπου διαφαίνεται ο εκνευρισμός, το σόκ, μα και το μίσος και η οργή του προς το κρητικό λαό (Εφημερίδα Κρήτης 13/9/1943)
Μετά το «σφάξιμο» άρχισε το ψάξιμο. 114 τελικά οι νεκροί... Η καθεμιά γυναίκα ψάχνει τον δικό της άνθρωπο. Βρίσκει τον άνδρα της και δίπλα τον πατέρα του, πιο πέρα τον άλλο του γιό και παραδίπλα τον τρίτο αδερφό. Μεγάλος ο σωρός των σκοτωμένων. Που και που ακούγεται ένα : «Ω… Βοήθεια!». Είναι η φωνές των τραυματισμένων, κι αρχίζει το ανακάτεμα, για να τους βρουν. Οι Γερμανοί έφυγαν από τα Αμπέλια, μα για τις γυναίκες των Αμιρών άρχισε ένας τιτάνιος, φρικιαστικός, γεμάτος τραγωδία αγώνας κι ένα μεγάλο ερωτηματικό… με δυσκολία βρίσκει και χωρίζει σε μια άκρη η καθεμιά το δικό της άνθρωπο. Κι όταν πια τα δάκρυα στέρεψαν και οι φωνή κόπηκε, πήραν την μεγάλη απόφαση: να μεταφέρουν τα κορμιά στο νεκροταφείο, αλλά τα μνήματα δεν τους χωρούσαν, κι άνοιγαν καινούριους λάκκους στα γύρω χωράφια.
Ο θάνατος που σκόρπισαν και στήθηκαν πολλοί σταυροί στη μεγάλη πεζούλα στ’ Αμπέλια, για να θυμίζουν
πολλά χρόνια τον τόπο της μεγάλης θυσίας...
Η εντολή του Μπρούνο Μπρόγιερ ήταν ξεκάθαρη... (Εφημερίδα Κρήτης 13/9/1943)